ปัจจัยที่ทำให้เกิดโรค

ปัจจัยที่เกี่ยวข้องกับการเกิดโรค

ปัจจัยที่เกี่ยวข้องในการเกิดโรคมี 3 ประการ ซึ่งได้แก่

1.    สิ่งที่ทำให้เกิดโรค (Agent)

2.    มนุษย์ (Human Host)

3.    สิ่งแวดล้อม (Environment)

1.2.1  ปฏิกิริยาต่อกันของสิ่งที่ทำให้เกิดโรค มนุษย์ และสิ่งแวดล้อม

1.                     ปฏิกิริยาต่อกันระหว่าง Agent กับ Environment

-       อยู่ในระยะก่อนเกิดโรค (Prepathogenesis)

-       คนยังไม่มีส่วนเข้ามาเกี่ยวข้องกับ Agent โดยตรง

ตัวอย่าง  การมีเชื้ออหิวาตกโรคอยู่ในน้ำ การระเหยกลายเป็นไอของสารพิษปะปนอยู่ในอากาศ การฟุ้งกระจายของละอองน้ำลายที่มีเชื้อวัณโรคปะปนอยู่

2.    ปฏิกิริยาต่อกันระหว่าง Host  กับ Environment

-       อยู่ในระยะก่อนเกิดโรค (Prepathogenesis) หรือระยะเกิดโรค(Pathogenesis)    ก็ได้

-       เป็นระยะที่ Host มีความสัมพันธ์กับ Environment โดยไม่มี Agent เข้ามาเกี่ยวข้อง

ตัวอย่าง  เช่น ความรู้สึกร้อน หนาว เมื่ออาศัยอยู่ในสภาพสิ่งแวดล้อมที่มีภูมิอากาศแตกต่างกัน บางคนร่างกายอ่อนแอก็เกิดความเจ็บป่วยได้ เป็นต้น

3.    ปฏิกิริยาต่อกันระหว่าง Agent กับ Host

-       อยู่ในระยะก่อนเกิดโรค (Prepathogenesis) หรือระยะเกิดโรค (Pathogenesis)    ก็ได้

-       เป็นระยะที่ Host รับเอา Agent เข้าสู่ร่างกายแล้วก่อให้เกิดพยาธิสภาพขึ้น ซึ่งอาจเป็นในระยะก่อนเกิดอาการ (Pre-Clinical Stage) หรือในระยะที่เกิดอาการแล้ว (Clinical Stage)   ก็ได้

ตัวอย่าง  เช่น มีการเปลี่ยนแปลงของระบบไหลเวียนโลหิต ภายหลังจากที่มีการติดเชื้อแบคทีเรียในกระแสเลือด (Septicemia) การมีเม็ดเลือดขาวเพิ่มขึ้น หรือมีการสร้างภูมิคุ้มกันต่อเชื้อชนิดนั้น ๆ

4.    ปฏิกิริยาต่อกันของ Agent, Host และ Environment ในระบบนิเวศน์วิทยา

-       Dr John Gordon เสนอแนวความคิดว่า ปฏิกิริยาระหว่าง Agent, Host และ Environment เปรียบได้กับคาน น้ำหนัก และจุดหมุน (Fulcrum) ดังต่อไปนี้

4.1  ปัจจัยทั้ง 3 ตัว อยู่กันอย่าง สมดุล โดย Agent มีน้ำหนักถ่วงดุลกับ Host และมี Environment เป็นจุดหมุนอยู่ตรงกลาง

ภาวะสมดุลของปัจจัยทั้ง 3 นี้ ในแง่ของปัจเจกบุคคล (Individual) หมายถึงภาวะที่เชื้อโรคและมนุษย์อยู่ร่วมกันภายใต้สิ่งแวดล้อมหนึ่งอย่างเป็นปกติ ไม่มีโรคเกิดขึ้นในบุคคลนั้น

ในแง่ของการเกิดโรคในชุมชน (Community) หมายถึง ประชาชนที่อยู่ในชุมชนมี
สุขภาพอนามัยที่ดี ไม่มีการระบาดหรือการแพร่กระจายของโรค สุขภาพอนามัยของชุมชน หมายถึงภาวะทั้งทางด้านร่างกาย จิตใจ และสังคมด้วย

1.2     ปัจจัยทั้ง 3 ตัว อยู่กันอย่าง ไม่สมดุล ผลก็คือ มีโรคเกิดขึ้น ซึ่งเป็นได้หลายรูปแบบคือ

ก.      Agent มีการเปลี่ยนแปลงไป ในทางที่มีจำนวนเพิ่มขึ้น หรือการมี Agent ชนิดใหม่เกิดขึ้น หรือ Agent ชนิดเก่า เกิดการผ่าเหล่า (Mutation) ทำให้เชื้อมีความรุนแรงมา

ข.      Host มีการเปลี่ยนแปลงไป ในทางที่เสี่ยงต่อการเป็นโรคมากขึ้น ได้แก่ การมีเด็กเล็ก ๆ อยู่เป็นจำนวนมากในชุมชน จะเสี่ยงต่อการติดเชื้อและเจ็บป่วยด้วยโรคต่าง ๆ มากกว่ากลุ่มอายุอื่น หรือการที่มีคนสูงอายุเพิ่มมากขึ้น ซึ่งคนเหล่านี้จะเสี่ยงต่อการเป็นโรคต่าง ๆ เช่น โรคหัวใจ ความดันโลหิตสูง มะเร็ง เบาหวาน

ค.     Environment มีการเปลี่ยนแปลงไป ซึ่งอาจเกิดได้ใน 2 กรณี คือ

กรณีที่ 1  สิ่งแวดล้อมที่สนับสนุนให้ Agent มีการเพิ่มมากขึ้น ผลก็คือมี Host ป่วยมากขึ้น

ตัวอย่าง-  อากาศแห้งแล้งในฤดูร้อน กับการระบาดของโรคอุจจาระร่วงจากเชื้ออหิวาตกโรค

-  ฝนตกชุกในฤดูฝน กับการระบาดของโรคไข้เลือดออก

-  สภาพสังคมสิ่งแวดล้อมที่เปลี่ยนรูปแบบไปจากเกษตรกรรมสู่อุตสาหกรรม มีโรงงานต่าง ๆ เพิ่มมากขึ้น ทำให้เกิดมลพิษและของเสียที่ปล่อยจากโรงงาน
สู่บรรยากาศ

กรณีที่ 2  สิ่งแวดล้อมที่สนับสนุนให้มี Susceptible Host เพิ่มมากขึ้น ผลก็คือมีการป่วยเป็นโรคมากขึ้น เช่น การเกิดอุทกภัย วาตภัย ทำให้ประชาชนขาดอาหาร ที่อยู่อาศัย และอื่น ๆ ที่จำเป็นในการดำรงชีพ

  ตัวอย่าง

-   ภัยพิบัติที่เกิดขึ้นจากสงคราม หรือภัยธรรมชาติต่าง ๆ ทำให้เสียสมดุลของสิ่งแวดล้อม มนุษย์ขาดปัจจัย 4 และสภาพร่างกายมีความอ่อนแอเพิ่มขึ้น จึงเสี่ยงต่อการเกิดโรคต่าง ๆ

-   ความเจริญทางเศรษฐกิจของเมืองหลวง เช่นกรุงเทพมหานคร ทำให้ประชากรจากภาคต่าง ๆ หลั่งไหลกันเข้ามาประกอบอาชีพ จึงเป็นที่มาของการเกิดโรค
ต่าง ๆ เพิ่มขึ้น เช่น โรคที่เกิดจากการประกอบอาชีพ อุบัติเหตุ โรคจิตประสาท เป็นต้น